Wednesday, December 19, 2012

,,მზის სისტემა,დედამიწა“ თავი2:დედამიწა


თავი2:დედამიწა
planeta dedamiwa - mzis sistemaSi Semavali planeta, mesame mzidan,
udidesi terestrialuri planeta diametris, masisa da simkvrivis mixedviT. dedamiwa erTaderTi planetaa samyaroSi, romelzec sicocxle arsebobs (dRevandeli monacemebis mixedviT) da is milionobiT saxeobis saxlia. dedamiwa warmoiqmna 4.54 miliardi wlis ukan, sicocxle ki masze gaCnda daaxloebiT miliardi wlis Semdeg. mas Semdeg biosferom mkveTrad Secvala atmosfero da sxva abioturi (aracocxali) pirobebi dedamiwaze. magaliTad gaCnda ozonis Sre,
romelic dedamiwis magnitur velTan erTad icavs cocxal organizmebs radiaciisagan.

dedamiwis gare fena dayofilia teqtonikur filebad, romlebic
mravali milioni wlis ganmavlobaSi moZraobs. dedamiwis wiaRi inarCunebs aqtiurobas, dinamiurobas, is Sedgeba qerqisagan, SedarebiT sqeli da myari mantiisagan, Txevadi gare birTvisagan da myari da mkvrivi (rkinis) Seda birTvisagan. zedapiris daaxloebiT 71% dafarulia okeaneebiT, danarCeni kontinentebiTa da kunZulebiT. wyali Txevad mdgomareobaSi, rac aucilebeli pirobaa sicocxlisaTvis, jerjerobiT araa aRmoCenili sxva planetebze.
dedamiwa mzis irgvliv erT bruns akeTebs 365,26 dRis ganmavlobaSi. D edamiwis brunvis RerZi daxrilia orbitis sibrtyisadmi
perpendikularidan 23.4°-iT, rac iwvevs weliwadis droTa cvlilebas. დედამიწის bunebrivi Tanamgzavri mTvare warmoiqmna 4.53 miliardi წლის ukan. მთვარის mizeziT dedamiwaze xdeba mimoqcevebi, mTvare stabilurobas matebs dedamiwis brunvas da Tan anelebs brunvis siCqares.

sxva kosmosur sxeulebTan urTierTqmedebam da Sejaxebebma mniSvnelovani roli iTamaSa dedamiwis CamoyalibebaSi (okeaneebis Seqmna, sicocxli garkveuli formis gadaSeneba).

თავი2.1:დედამიწია კვლევა

dedamiwis kvleva- dedamiwis kvleva adamianma aTaswleulebis ukan დაიწყო. es Cans egviptur, babilonur, ebraul, Cinur xelnawerebSi. ეგვიპტელები kargad icnobdnen gamoyenebiTi da fizikuri geologiis sakiTxebs, maT icodnen sxvadasva saSeni masalebis da madneulis mopoveba. didi iyo maTi warmateba dargSi, romelsac sainJinro geologia ewodeba. maT sarwyavi arxebi da rezervuarebi hqondaT agebuli. zustad araa cnobili icodnen Tu ara egviptelebma dedamiwis sferuli formis Sesaxeb, magram sruliad mosalodnelia, rom es codnac berZnebma maTgan miiRes. Zvelma berZnebma pirvelebma gazomes dedamiwa, maT garkveuli saintereso dakrvirvebebi hqondaT. galileim da niutonma mas sakuTari adgili miuCines samyaroSi. geologiis mecnieruli. safuZvlebis Camoyalibeba XVIII saukunis bolos da XIX pirvel
naxevarSi moxda j. hatonis da C. leielis SromebSi. XIX saukuneSi daiwyo geofizikis Camoyalibebac
თავი2.2:დედამიწის შინაგანი აგებულება

დედამიწის Seqmnis Semdeg maleve nawilakebis SejaxebiT gamowveul
siTbos daemata radioaqtiuri elementebis daSlis Sedegad gamoyofili siTbo, ramac gamoiwvia dedamiwis wiaRis mTliani an nawilobrivi dnoba. dnobam Tavis mxriv gamoiwvia mZime elementebis, pirvel rigSi rkinis da nikelis CaZirva dedamiwis siRrmeSi da msubuqi qanebis amotivtiveba. am dros momxdari qimiuri diferenciaciis mniSvnelovani Sedegi iyo is, rom didi raodenobiT airovanma nivTierebebma dedamiwis wiaRi, iseve rogorc dRes xdeba vulkanebis amofrqvevisas. am procesebiT dedamiwis primitiuli atmosfero TandaTan ganviTarda.

dedamiwis wiaRSi sazogadod siRrmis mixedviT temperatura, simkvrive da wneva TandaTan matulobs. eqperimentuli da modeluri kvlevebi gviCvenebs, rom temperatura daaxloebiT 100 km-is siRrmeze 1200°C-dan 1400°C-mde farglebSi meryeobs, ufro Rrmad mantiisa da birTvis sazRvarze temperatura gamoTvlebis mixedviT daaxloebiT 4500°C-ia xolo dedamiwis centrSi SesaZloa 6700°C-s aRwevdes. cxadia, rom dedamiwis wiaRi dResac Zalzed cxelia, Tumca siTbo (siTburi energia) nela, magram mudmivad modis zedapirisken da Semdeg ikargeba.

nivTierebis dnoba rom mxolod temperaturaze iyos damokidebuli, Cveni planeta Txeli myari qerqiT dafaruli gamdnari sfero iqneboda. realurad siRrmis zrdasTan erTad wnevac izrdeba. Dnobas ki Tan axlavs moculobis zrda. am SemzRudveli wnevis zrdis gamo siRrmeSi dnoba ufro maRal temperaturaze xdeba. wnevis zrda simkvrivis Sesabamis zrdasac iwvevs. temperatura da wneva gansazRvravs dedamiwis Semadgeneli nivTierebis meqanikur Tvisebebs (qcevas) an simagres. kerZod, Tu minerali (nivTiereba) dnobis temperatures miaRwevs misi qimiuri bmebi sustdeba da meqanikuri simtkice (deformaciisTvis winaaRmdegoba) Zlier mcirdeba.

თავი2.3: დედამიწის ფენების აგებულება

fenebis agebuleba- nivTierebis diferenciaciia, romelic daiwyo dedamiwis Camoyalibebis adreul etapze, dResac grZeldeba, mxolod ufro mcire masStabSi. swored am qimiuri diferenciaciis gamo dedamiwis wiaRi araerTgvarovania. is Sedgeba sami ZiriTadi fenisasagan, romelTac sxvadasxva, sagrZnoblad gansxvavebuli qimiuri Semadgenloba aqvs.

dedamiwaSi gamoiyofa Semdegi ZiriTadi nawilebi:

1. qerqi (dedamiwis qerqi) dedamiwis SedarebiT Txeli gareTa garsi (dedamiwis kani) romlis sisqe icvleba 3 km-dan (okeanur qedebTan), 70 km-mde mTian sartyelebSi, rogorebicaa andebi da himalaebi.
2. mantia myari, kldovani garsi, romelic vrceldeba daaxloebiT 2885 km siRrmemde;

3. birTvi, romelic SeiZleba Tavis mxriv daiyos daaxloebiT 2270 km  sisqis gamdnar liTonur garsad - gare birTvad da myar, rkiniT mdidar 1216 km radiusis Sida birTvad.
ქერქი

qerqi dedamiwis gare magari (xisti) fenaa. Gansxvavebulia okeanuri da kontinenturi qerqi. Cveulebriv okeanuri qerqis sisqe icvleba 3-dan 15 km-mde da is Sedgeba muqi vulkanuri qanebiT bazaltebiT. amisagan gansxvavebiT kontinenturi qerqis zeda fenebi Sedgeba mravalferovani qanebisagan, romelTa SemadgenlobaSi sWarbobs granituli qanebi granodioritebi. okeanuri qerqis qanebi ufro axalgazrda qanebia maTi asaki 180 milion wels ar aRemateba. isini ufro mkvrivia daaxloebiT 3.0 g/sm3. kontinenturi qerqis saSualo simkvrive 2.7 g/sm3 da kontinentur qerqSi napovnia qanebi, romelTa asaki 4.4 miliardi welia. dedamiwis qerqi aRmoCenil iqna jon milnis (1906 w.) da releisa da ruterfordis mier (1907).
მანტია

mantia dedamiwis kldovani 2900 km sisqis garsia. ase uwoda მას vixertma 1897 wels. ის gansxvavdeba qerqisagan rogorc qimiuri შემადგენლობით ისე ფიზიკური. საზღვარი qerqsa da mantias Soris armoaCina andria moxoroviCiCma 1909 da am sazRvars moxo ewodeba. mantiaSi moTavsebulia dedamiwis moculobis daaxloebiT 82%. qerqi-mantiis sazRvari nivTierebis mkveTr cvlilebaze miuTiTebs. Cveulebrivi zemoqmedebisas mantia myari sxeuliviT iqceva (magaliTad seismur talRebs atarebs rogorc myari sxeuli), magram ხანგრძლივი zemoqmedebaze is reagirebs rogorc blanti sxeuli, is miedineba Zlier patara siCqariT.
ბირთვი

birTvi ZiriTadad rkinisagan Sedgeba, masTan erTad aq aris nikeli da sxva elementebi. Zalian didi wnevis gamo am rkiniT mdidari nivTierebis saSualo simkvrive 11 g/sm3 da centrSi 14 g/sm3-s aRwevs. Sida birTvi da gare birTvi SedgenilobiT Zlier msgavsia. maTi gansxvaveba meqanikur TvisebebSia. gare birTvi Txevadia, mas SeuZlia dineba. swored gare birTvSi arsebuli dinebebi dedamiwis ბრუნვის gamo qmnis magnitur vels. Sida birTvi, miuxedavad ufro maRali temperaturisa, ufro magaria da myari sxeuliviT iqceva. meqanikuri fenebi (fenebi meqanikuri Tvisebebis mixedviT). dReisaTvis Cven viciT, rom dedamiwis gars akravs civi da magari (xisti) fena, romelic qerqsa da zeda mantias moicavs. es fena qimiuri SemadgenlobiT Zlier araerTgvarovania, magram meqnikur ზემოქმედებაზე (deformaciaze) reagirebs rogorc erTgvarovani. ამ gare fenas liTosfero (liTos berZnulad qva) ewodeba.
liTosferos saSualo sisqe 100 km-ia. liTosfero SeiZleba 200 kmze meti iyos kontinentebis Zveli nawilebis (farebis) qveS. Okeaneebis qveS ki liTosfero sul ramdenime kilometris sisqisaa. liTosferos qveS, daaxloebiT 660 km siRrmemde mdebareobs rbili, SedarebiT susti fena, romelsac asTenosfero ewodeba (sustisfero).

asTenosferos zeda sazRvarTan daaxloebiT 150 km siRrmeze am fenas iseTi wnevisa da temperaturis reJimi aqvs, rom nivTierebis mcire nawili dneba (daaxloebiT 1-5 procenti). am Zalian susti zoniT liTosfero gamoyofilia asTenosferosagan. amis Sedegad

liTosferos Tavisuflad SeuZlia moZraoba asTenosferoze. unda aRvniSnoT, rom dedamiwis Semadgeneli saxvadasxva masalis (nivTierebis) simtkice misi Sedgenilobis, wnevisa da temperaturas funqciaa. ar unda vifiqroT, rom mTeli liTosfero myifea, rogorc qanebi dedamiwis zedapirze. sinamdvileSi qanebi siRrmis gazrdasTan erTad TandaTan ufro susti da deformaciisadmi damyoli xdeba.

zeda asTenosferos siRrmeze qanebi axlosaa dnobis temperaturasTan (nivTierebis mcire nawili dneba kidec) da amitod isini advilad deformirdeba. astenosfero rbilia (sustia) maRali temperaturas gamo, ise rogorc gamTbari cvili rbilia civTan SedarebiT. Ufro Rrmad moTavsebul nivTierebaze wnevis zrdis efeqti aWarbebstemperaturis zrdis efeqts. amis gamo nivTiereba isev magrdeba (asTenosferosTan SedarebiT) qveda mantiisaken. miuxedavad amisa qveda mantiaSic nivTierebas aqvs garkveuli denadoba.

თავი2.4:დედამიწა დინაკური პლანტა

dedamiwa dinamiuri cvalebadi planetaa. Cven rom SegveZlos davbruneba miliardi wlis ukan, maSin sul gansxvavebul planetas aRmovaCendiT. maSin planetis zedapiri sruliad gansxvavebuli iyo, kontinentebsa da okeaneebs sul sxva formebi da mdebareoba hqonda. amis sapirispirod mTvaris zedapiri TiTqmis iseTive iqneboda, rogoric dResaa. mTvare dedamiwasTan SedarebiT usicocxlo sxeulia, romlis zedapiris formis Secvla mxolod meteoritebis dajaxebisas xdeba.

dedamiwaze mimdinare procesebi or nawilad SeiZleba gavyoT: destruqciulad da konstruqciulad. destruqciuli procesebia gamofitva da erozia. es procesebi angrevs mTebs, Camoaqvs daSlis produqti zRvebisa da okeaneebis fskerze. destruqciuli procesebi sakmaod mkveTrad cvlis dedamiwis zedapiris formas da misi sapirispiro procesi rom ar mimdinareobdes, maSin dedamiwa didi xnis win gaswordeboda da gabrtyeldeboda. Konstruqciul procesebia vulkanizmi da mTaTwarmomSobi teqtonikuri procesebi, რომლებიც iwveven deamiwis zedapiris (reliefis) azevebas. Tu sxva კუთხით SevxedavT am procesebs, SeiZleba iTqvas, rom dedamiwaze orisiTburis manqana muSaobs. erTi gare manqana, romelic iyenebs mzis energias, atmosferosa da wylis moqmedebiT da gravitaciis gavleniT angrevs da fitavs qanebs, gadaaqvs es masala qveviT da leqavs zRvebsa da okeaneebSi. meore Sida manqana, damokidebulia dedamiwis SigniT mimdinare procesebze, Sida siTbur wyaroze, romelic iwvevs vulkanizms da sxva teqtonikur procesebs.
თავი2.5: ფილაქანთა ტექტონიკა

filaqanTa teqtonika. ukanasknel aTwleulebSi bevri ram gavigeT imis Sesaxeb, Tu rogor moqmedebs Cveni dinamiuri planeta. Gasuli saukunis 60-ianebSi faqtobrivad revolucia moxda dedamiwis Sesaxeb warmodgenaSi (Cvens mecnierul SexedulebebSi). es revolucia meoce saukunis damdegs daiwyo im droisaTvis metad Tamami ideiT კონტინენტური dreifis Sesaxeb. ამ hipoTezis mixedviT kontinentebs შეეძლოთ მოძრაოვა დედამიწის ზედაპირზე. ეს SexedulebaewinaaRmdegeboda gabatonebul azrs imis Sesaxeb, rom kontinentebis da okeanuri auzebis mdebareoba ucvlelia. amis gamo am Sexedulebas სკეპტიკურად Sexvdnen. 50 welze meti gavida vidre am ideidan damajerebeli Teoria Camoyalibdeboda, romelSic gaerTianebuliavela dedamiwaze moqmedi yvela ZiriTadi procesi. am Teorias filaqanTa teqtonika ewodeba.

es pirveli sruli, yovlismomcveli Teoriaa, romelSic axsnilia dedamiwis wiaRsi mimdinare procesebi. filaqanTa teqtonikis Teoriis mixedviT liTosfero danawevrebulia რამდენიმე nawilad, romlebsac filaqnebi ewodeba. ისინი mudmuvad moZraoben da icvlian formasa zomebs. gamoyofen 7 did filaqans (esdefinicia pirobiTia), 6 saSualo zomis filaqans da aTeulze met patara zomis pilaqans. didi filaqnebi moicaven mTel kontinentebs da maTTan erTad okeaneTa nawilsac. Tumca arc erTi filaqani mTlianad ar emTxveva kontinentis sazRvrebs.

liTosferuli filaqnebi moZraoben Zalian nela (ramdenime santimetri siCqariT weliwadSi) erTmaneTis mimarT. es moZraoba ganpirobebulia dedamiwis wiaRSi siTbos wyaroTi. cxeli nivTiereba,romelic mantiis siRrmeSia amodis zeviT da qmnis konveqciuri sistemis nawils. Swesabamisad civi, mkvrivi nivTiereba liTosferodan eSveba mantiis siRrmeSi. da es moZraoba iwvevsdedamiwis gare, xisti garsis moZraobas. Tavis mxriv liTosferuli filaqnebis moZraoba warmoSobs vulkanebs, miwisZvrebs da ქმნის მთათა სისტემას.

თავი2.6:სიცოცხლის დასაწყსისი დედამიწაზე
დაახლოებით, 3800 მილიონი წლის წინათ ზოგიერთი ქიმიური ნივთიერება დაუკავშირდა ერთმანეთს და წარმოქმნა რთული ნაერთები, რომრლთაც გააჩნდათ თვით წარმოქმნის უნარი. ეს იყო სიცოცხლის დასაწყისი დედამიწაზე.
დღემდე, საიდუმლოდ რჩება, თუ როგორ წარმოიშვა დედამიწაზე სიცოცხლე. მას შემდეგ რაც ჩარლზ დარვინმა აღცერა მცენარეებსა და ცხოველებში მიმდინარე ევოლუციის პროცესი, მეცნიერებმა მიიჩნიეს, რომ სიცოცხლის ყველა ფორმა გაივლის განვითარების ხანგრძლივ გზას.
ყოველ ახალ თაობაში ხდება ხელსაყრელი ნიშან-თვისებების შენარჩუნება, არახელსაყრელის უკუგდება და ახალი შესაძლებლობების გამოცდა. ერთ საწყის ფორმას შეუძლია მოგვცეს რამდენიმე ახალი ფორმა და შემდეგ გადაშენდეს, ან გადარჩეს საწყისი ფორმით, რომლითაც სრულყოფილადაა შეგუებული (მორგებული) საკუთარ ნიშას სისტემაში, ხოლო მისი შთამომავლები განვითარდნენ სხვა ნიშაში.
აღწერილი პროცესების შედეგად, ყალიბდება ურთიერთდამოკიდებულების რთული ქსელი, რომელიც დედამიწაზე დღეს არსებული ყველა ცოცხალ ორგანიზმს აკავშირებს თავის საწყის, მშობლისეულ ფორმასთან, რომელიც უკვე გადაშენდა. ბევრი ასეთი გადაშენებული ორგანიზმის უძველესი ნაშთი შემორჩენილია ნამახების სახით.
ნამარხი (ფოსულური) ნაშთები შეიძლება ვნახოთ დანალექ ქანებში, რომელთა ასაკის დადგენ თანამედროვე რადიოაქტიური მეთოდით ხდება. ეს საშვალებას აძლევს მეცნიერს, დაახლოებით, აღადგინონ დედამიწაზე არსებობის უხეში სურათი ისტორიის ნებისმიერ ეტაპზე.
ქანებში აღმოჩენილი ნამარხების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, თანამედროვე და გადაშენებულ ორგანიზმებს შორის დამოკიდებულების ქსელს ხის ფორმა აქვს, რომელსაც დროთა დანმავლობაში ახალ-ახალი ტოტები ემატება. ბევრი ტოტი სუსტდება და კვდება - მაგალითად, დინოზავრები - მაგრამ ამავდროულად ახალი ტოტები ვითარდება. თუ გავყვებით ნებისმიერი ტოტის განვითარების გზას უკან, საბოლოოდ, მივაღწევთ ერთ მთავარ ღერომდე, რომელიც დედამიწაზე ოდესმე მცხოვრები ყველა ორგანიზმის წინაპარს, სიცოცხლის საწყისს განასახიერებს.

2 comments:

  1. dzlian kargi informaciaa,zogma adaminma isic ki ar icis tu ra aris :: birtvi da mantia.kochag tamuna aseti ganatleuli rom xar,dedasheni shenit iamakebs,darwmuneuli var

    ReplyDelete